Khám phá văn hóa Chăm Pa Dọc miền Trung Việt Nam

Tìm hiểu về nguồn gốc của văn hóa Chăm Pa miền Trung. Đây là một trong những nét đẹp truyền thống của người dân Việt Nam. Hôm nay, Hanami Hotel Danang sẽ giúp bạn tìm hiểu chi tiết hơn về lịch sử hình thành và truyền thống của văn hóa Chăm Pa này nhé!

Nguồn gốc văn hóa Chăm Pa

Văn hóa Chăm Pa được phát triển từ nền văn hóa Sa Huỳnh, hiện nay thì các tỉnh ven biển dọc miền Trung từ Quảng Bình – Bình Thuận và các tỉnh Tây Nguyên thuộc địa bàn của lãnh thổ văn hóa Chăm pa thời xưa. Qua hàng ngàn năm, có những ngọn tháp đã bị tan vỡ, có những ngọn rêu phong cổ kính vì thiên tai và con người tàn phá, nay đa số đã được trùng tu lại để lưu giữ một nền văn hóa cổ, lưu giữ những giá trị truyền thống, vẻ đẹp tiêu biểu từ kiến trúc, làng nghề cho đến những lễ hội mang đậm bản sắc dân tộc. Đặc biệt hơn nữa, đây cũng là nơi ghé chân của những khách du lịch khi đến Việt Nam cũng như các tỉnh ven biển miền Trung Tây Nguyên.

Những ngôi tháp Chăm đồ sộ, độc đáo là một trong những yếu tố quan trọng góp phần tạo nên nét đặc trưng cho văn hóa Chăm. Đây là một khối kiến trúc xây dựng bằng gạch có màu đỏ hồng, đỏ sẫm, phía trên mở rộng và thon vút hình bông hoa.Tỉ lệ các phần của tháp có tình nhân bản, nghĩa là nó được xuất phát từ con người.  Mặt bằng tháp đa số là hình vuông có không gian bên trong chật hẹp thường có cửa mở về hướng Đông (hướng mặt trời mọc), các phía còn lại là cửa giả, thường được đặt trên các vị trí thoáng, gò đồi, xa chỗ người dân sinh sống. Tháp có phần đỉnh được thu nhỏ dần hoặc giật cấp, trong lòng tháp đặt một bệ thờ thần bằng đá. Điều đặc biệt của tháp Chăm là nghệ thuật chạm khắc tinh xảo và ấn tượng.

Nhờ sự sáng tạo thích ứng với cuộc sống khắc nghiệt của thời tiết của vùng núi và ven biển của người dân đồng bào miền Trung người dân Chăm Pa đã cho thấy được sự giao lưu văn hóa và quá trình phát triển của đồng bào dân tộc Chăm. Những ngôi tháp Chăm nổi tiếng ở Việt Nam có thể kể đến là thánh địa Mỹ Sơn, tháp Poklong Garai, tháp Bà Ponagar, tháp Bánh Ít…

• Xem thêm về thánh địa Mỹ Sơn Đà Nẵng.

Làng nghề truyền thống trong văn hóa Chăm Pa

Văn hóa Chăm pa còn nổi tiếng với các làng nghề truyền thống. Xưa kia người Chăm đã làm nhiều nghề thủ công để sinh sống như: làm gốm, dệt vải, đóng xe trâu, thuyền, nghề kim hoàn… Hiện nay đa phần đã thất truyền, chỉ còn gốm và thổ cẩm là còn truyền bá, phát triển.

Làng gốm Bàu Trúc và làng dệt Mỹ Nghiệp là 2 làng nghề nằm trong danh sách bảo tồn và phát triển và cũng là địa điểm du lịch văn hóa của người dân Chăm Pa. Hiện nay, Bầu Trúc là địa điểm du lịch văn hóa dân tộc Chăm của tỉnh Ninh Thuận, đã được đầu tư khá lớn.

Đất sét là nguyên liệu quan trọng nhất tạo nên các tuyệt tác, được nhào nặn một cách khéo léo. Là một loại đất sét lấy bên bờ sông Quao. Các sản phẩm gốm được điêu khắc theo cách mộc mạc nhất, các hoa văn đậm đặc sắc nhưng cũng rất gần gũi với cuộc sống đời thường như là hình hoa lá, sông nước, các vỏ sò…

Các lễ hội trong văn hóa Chăm Pa

Bên cạnh các làng nghề truyền thống, văn hóa Chăm pa còn nổi tiếng với các lễ hội nổi tiếng như lễ hội cầu mưa, lễ hội Katê, lễ hội Ramưwan, lễ hội Roya Phik Trok, lễ hội tháp Bà Po Nagar, lễ mở cửa tháp Chăm…trong đó lễ hội quan trọng và gây ấn tượng cho thực khách nhất là lễ hội Kate. Lễ hội tưởng nhớ đến những người đã khuất, tưởng nhớ đến các vị anh hùng dân tộc (được người Chăm tôn vinh làm thần).

Thường được tổ chức vào 1 tháng 7 theo lịch của người Chăm (khoảng 25/9 đến 25/10 dương lịch). Người dân tập trung tại các đền tháp cổ kính, thưởng thức các điệu múa nhạc dân gian thời Chăm. Nghi thức hành lễ đón rước phục y, lễ mở cửa tháp, lễ tắm tượng thần, lễ mặc phục y cho tượng thần, đại lễ. Khi điệu múa thiêng kết thúc thì ngoài tháp Chăm bắt đầu mở hội.

Lễ hội Katê

Lễ hội Katê được tổ chức theo quy mô nhỏ tiến hành ở từng làng, một ngày sau đó là lễ hội từng gia đình một. Các thành viên từng gia đình cùng quây quần đoàn tụ, có một người chủ tế. Thường được chọn là người chủ hộ, lớn tuổi, hay trưởng dòng tộc. Họ cầu mong cho gia đình được bình an, con cháu trong nhà làm ăn phát đạt, gặp nhiều may mắn. Đây là dịp để mọi thành viên trong gia đình gần gũi, đoàn kết, là dịp để vui chơi, giải trí sau một năm lao động miệt mài.

Sơ đồ các tuyến điểm đền tháp Chăm ở Việt Nam

1.Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế

Các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên Huế nằm về phía bắc đèo Hải Vân, là vùng cực bắc của vương quốc Chăm pa xưa. Ở khu vực này hiện còn một ngôi tháp nhỏ, được phát hiện vào năm 2001 tại thôn Mỹ Khánh, xã Phú Diên, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên Huế.

Mặc dù không có nhiều đền tháp còn đứng vững trên mặt đất, nhưng vẫn còn tìm thấy ở khu vực bắc Champa nhiều dấm tích nền móng, hiện vật điêu khắc và một số văn bia. Các văn bia có từ thế kỷ 6 đến thế kỷ 10 nói đến việc xây dựng các đền tháp thờ thần Siva cũng như các công trình Phật Giáo. Phong cách nghệ thuật của điêu khắc cho thấy tính thống nhất của khu vực với các vùng lân cận phía nam.

Tháp Mỹ Khánh ( Huế)

Tháp Mỹ Khánh là một di tích lịch sử, văn hóa độc đáo vừa được các nhà khảo cổ học tìm thấy vào năm 2001 (do trước đó bị cát phủ lấp), nay thuộc thôn Mỹ Khánh (xã Phú Diên, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên Huế).  Tháp được xây dựng vào đầu thế kỷ thứ 13, thuộc một trong những tháp Chăm cổ nhất Việt Nam. Tháp này mang phong cách kiến trúc cổ Mỹ Sơn E1. Đây chính là vùng đất thuộc đất Champa và trở thành đất Đại Việt trong sự kiện vua Chămpa Chế Mân dâng Châu Ô và Châu Rí để làm sính lễ cầu hôn Huyền Trân công chúa.

Văn hóa Chăm pa ở Quảng Nam

Nhắc đến văn hóa Champa ở Quảng Nam, người ta liền nghĩ ngay đến Thánh địa Mỹ Sơn. Thánh địa Mỹ Sơn thuộc xã Duy Tân, huyện Duy Xuyên cách Đà Nẵng 70km về hướng tây nam. Theo thống kê của nhà khảo tả của nhà nghiên cứu người Pháp H.Parmentier, tại Mỹ Sơn có tất cả hơn 70 di tích đền tháp Mỹ Sơn. Đây từng là nơi tổ chức cúng tế của vương triều Chăm Pa cũng như là lăng mộ của các vị vua Chăm Pa hay hoàng thân, quốc thích.

Bị quên lãng trong một thời gian dài lên đến hàng thế kỷ, phải đến năm 1885 nơi đây mới được phát hiện và Thánh địa Mỹ Sơn được UNESCO công nhận là di sản thế giới vào năm 1999. Thánh địa vừa mang dấu ấn lịch sử lâu đời, cổ điển, kiến trúc riêng biệt, thường có các lễ hội với vũ điệu Chăm uyển chuyển, độc đáo… tất cả mọi thứ tạo nên một nét riêng biệt của Mỹ Sơn khi du khách ghé thăm.

Nơi đây là tổ hợp gồm nhiều đền đài của vương quốc Champa, nằm lọt trong một thung lũng nhỏ có đường kính khoảng 2 km, được bao quanh bởi núi đồi. Phong cách kiến trúc ở đây được chia làm 6 loại: cổ, Hòa Lai, Đồng Dương, Mỹ Sơn, PoNagar và phong cách của người dân Bình Định. Hầu hết các công trình kiến trúc, điêu khắc mỹ thuật ở đây đều chịu ảnh hưởng của Ấn Độ giáo.

Ngoài Thánh Địa Mỹ Sơn, du khách còn có thể ghé thăm các ngôi đền tháp cũng không kém phần đồ sộ đặc sắc như nhóm tháp Chiên Đàn (Tam An, Tam Kỳ, Quảng Nam, cách 60km về phía nam so với đà nẵng), Bằng An (làng Bằng An, Điện An, Điện Bàn, Quảng Nam, cách Đà Nẵng 30km về phía nam), tháp Khương Mỹ ( xã Tam Xuân, huyện Núi Thành, Quảng Nam).

• Xem thêm về văn hóa phố cổ Hội An yên bình cổ kính tại Quảng Nam

Văn hóa Chăm pa Bình Định

Bình Định là trung tâm văn hóa chính trị lớn thứ hai của Champa. Bình Định là nơi cất giấu một thời Chăm pa hùng mạnh, mang nhiều yếu tố đỉnh cao của nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc Chămpa. Tháp Bánh Ít là một điểm ấn tượng mà khách du lịch không thể bỏ qua.

Tháp Bạc (tháp Bánh Ít) tọa lạc tại xã Nhơn Hòa, huyện An Nhơn, cách Quy Nhơn 18 km về hướng Bắc. Cụm tháp này được xây dựng vào thế kỉ thứ XI trên một ngọn đồi cao, nên từ xa trông rất hùng vĩ, nhìn từ quốc lộ vẫn chiêm nghiễm được nó. Công trình này là niềm tự hào của người Bình Định nơi đây sở hữu những nét kiến trúc vô cùng độc đáo và phong phú, vẫn đậm nét nghệ thuật, văn hóa Chăm-pa cổ nhưng vẫn mang những nét rất riêng của vùng đất võ. 

Sự xuất hiện những thành tố như cột ốp có rãnh dọc, bo diềm mái bằng đá sa thạch, vòm cửa cao vút nhọn… trên tháp là những đặc trưng có thể coi đây là đền tháp tiêu biểu cho phong cách Bình Định. Về phương tiện nghệ thuật, trong toàn bộ di tích Tháp Chàm còn lại trên đất nước Việt Nam, tháp Bánh Ít là quần thể bánh Ít độc đáo, là một khu di tích kiến trúc có giá trị nghệ thuật cao.

Bên cạnh đó, còn có tháp Đôi Hưng Thạnh (thành phố Quy Nhơn, BĐ) được xếp vào loại đẹp “độc nhất vô nhị” của nghệ thuật kiến trúc Chămpa. Tháp được xây dựng vào cuối thế kỷ 12 đầu thế kỷ 13. Tháp có thân vuông, đỉnh hình tháp mặt cong, các góc tháp hiện lên những tượng chim thần Garuda hai tay đưa cao như muốn nâng đỡ mái tháp. Các góc tháp có hình Garuda, là yếu tố ảnh hưởng đến nghệ thuật Khơ me thế kỷ 12-13. Tháp được Bộ Văn hóa – Thông tin xếp hạng là di tích Kiến trúc Nghệ thuật năm 1980.

Ngoài ra, còn các tháp như tháp Bình Lâm ( xã Phước Hòa, huyện Trung Phước), tháp Cánh Tiên (thôn Nhơn Hậu, huyện An Nhơn),  tháp Thốc Lốc (xã Nhơn Thạnh, huyện An Nhơn), tháp Thủ Thiện (tại xã Thủ Thiện, huyện Tây Sơn), Tháp Dương Long (Tháp Ngà) cụm tháp này thuộc địa bàn xã Bình An, huyện Tây Sơn, cách Quy Nhơn 40km về hướng tây bắc.

Di tích Chăm Pa Phú Yên

Nằm giữa lòng thành phố Tuy Hòa (tỉnh Phú Yên), di tích Quốc gia Tháp Nhạn đã trở thành điểm đặc sắc về cả kiến trúc, nghệ thuật và tín ngưỡng. Tháp Nhạn đã trở thành một trong những biểu tượng đẹp khi nhắc đến thành phố Tuy Hòa, là một điểm thu hút khách du lịch mới của Phú Yên. Đa số du khách thích điểm đến Tháp Nhạn vì đây có thể ngắm nhìn toàn bộ thành phố Tuy Hòa bao gồm biển, sông, đồng, núi…

Tháp nhạn

Tháp Nhạn nằm trên núi Nhạn, bờ bắc sông Đà Rằng, thị xã Tuy Hòa, tỉnh Phú Yên. Là một trong những công trình kiến trúc tuyệt vời của người Chăm xây dựng vào khoảng thế kỷ 12. Kiến trúc của Tháp Nhạn gồm ba phần theo quan niệm của người Chăm, đó là: trần tục, tâm linh và thần linh. Tháp Nhạn là một trong những ngôi tháp vào lọi lớn cao hơn 20m, thân tháp rộng 11m, mang nhiều giá trị lịch sử.

Tháp Nhạn không chỉ là công trình kiến trúc nghệ thuật đặc biệt mà còn mang giá trị lịch sử, dân tộc, trong thời kỳ kháng chiến, đạn pháo đã làm cho đỉnh tháp và 3 góc tháp bị đổ. Sau đó mới được trùng tu tương đối hoàn chỉnh như ngày nay. Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ VH-TT-DL) đã công nhận tháp là Di tích kiến trúc – nghệ thuật cấp quốc gia vào tháng 11/1988.

Di tích Chăm Pa Khánh Hòa

Nằm trên một ngọn đồi không lớn cách trung tâm thành phố Nha Trang khoảng 2 km về hướng Bắc, sát quốc lộ 1, là ngọn tháp PoNagar nổi tiếng. Tháp được xây dựng vào thế kỉ thứ XI để thờ bà mẹ xứ sở Pô Inư Nưgar.

Tháp Ponagar

Tháp Ponagar là quần thể kiến trúc Chăm pa lớn nhất VN hiện nay. Tất cả gồm có 3 phần: Khu vực Tháp Cổng, Mandapa ( dành cho khách hành hương nghỉ ngơi, chuẩn bị lễ vật và sửa soạn trang phục trước khi làm lễ chính thức ở trên tháp) và cuối cùng là khu đền tháp. Nhưng hiện nay chỉ còn có 5 công trình do sự tàn phá của tự nhiên.

Kiến trúc tổng thể của tháp Ponagar:

• Tầng thấp: Có những bậc thang bằng đá dẫn lên tầng giữa.
• Tầng giữa: hai dãy cột chính bằng gạch hình bát giác, mỗi bên 5 cột có đường kính hơn 1 mét và cao hơn 3 mét. Ở hai bên các dãy cột lớn có 12 cột nhỏ và thấp hơn, tất cả lại nằm trên một nền bằng gạch cao hơn 1 mét. Đây là nơi để khách hành hương nghỉ và chuẩn bị lễ vật trước khi lên dâng cúng ở các điện bên trên. Từ tầng giữa này, lại có một dãy bậc thang bằng gạch dốc hơn dẫn lên tầng trên cùng.
• Tầng trên cùng: Là nơi các tháp được xây dựng, ngay trước mặt ngôi tháp chính. Những bậc thang này từ lâu đã không hề được sử dụng.

•  Khám phá thêm các ngôi chùa linh thiêng nhất Đà Nẵng

Văn hóa Chăm Pa Ninh Thuận

Là tỉnh có nhiều người Chăm sinh sống, Ninh Thuận mang đậm nét văn hóa của dân tộc Chăm thời xưa. Mọi thứ thể hiện qua chữ viết, trang phục dân tộc, nghệ thuật điêu khắc, kiến trúc, nghề gốm, dệt thổ cẩm.

Tháp Hòa Lai (Ba Tháp)  nằm sát quốc lộ 1, thuộc địa bàn xã Tân Hải ,cách TP Phan Rang 14km. Tháp được xây dựng vào thế kỉ thứ VIII nên có vẻ cổ kính và hoang tàn.

Với giá trị đặc biệt tiêu biểu, di tích kiến trúc nghệ thuật và khảo cổ Tháp Hòa Lai (huyện Thuận Bắc, tỉnh Ninh Thuận) được Thủ tướng Chính phủ xếp hạng là Di tích quốc gia đặc biệt (tại Quyết định số 2499/QĐ-TTg ngày 22/12/2016).

Ngoài Hòa Lai, còn có tháp Po Klong Garai (thành phố Phan Rang- Tháp Chàm, Ninh Thuận,  cách TP Phan Rang 7 km về phía tây). Po Klong Garai là một quần thể kiến trúc được xây dựng thời vua Jaya Simhavarman 3, cuối thế kỷ 13-14. Tuy nhiên, hiện nay chỉ còn lại 3 ngôi tháp bằng gạch: tháp cổng cao 9.35m, tháp Lửa cao 20.5m, tháp chính thờ vua Po klong Karai. Đây là một trong những ngọn tháp đẹp nhất của người Chăm. Nơi đây thường diễn ra lễ hội Katê hoành tráng của người Chăm Ninh Thuận hằng năm.

Tháp Ppo Rome ( phía tây palei Thôn (Hậu Sanh),huyện Ninh Phước) cũng mang nét đặc trưng tiêu biểu của văn hóa Chăm còn sót lại tại Ninh Thuận, được xây dựng vào thế kỉ XVII , là giai đoạn cuối cùng của nghệ thuật kiến trúc tháp Chăm. Tháp tọa lạc trên một ngọn đồi xinh xắn, cách TP Phan Rang khoảng 14km về hướng tây nam. Tháp Po Rome được xếp hạng di tích kiến trúc- nghệ thuật cấp quốc gia vào tháng 8-1992.

Du lịch di tích Chăm Pa tại Bình Thuận

Tháp Phú Hài (tiếng Chăm Bajaj) là ngôi tháp Chăm còn sót lại ở Bình Thuận. Tháp cách trung tâm TP Phan Thiết 7km, về hướng đông bắc để thờ Ppo Xah Inư (người chăm thường gọi tháp Po Xah Inư) tháp này được xây dựng rất sớm, vào thế kỉ thứ VIII, theo phong cách kiến trúc Khmer(8).

Bảo tàng điêu khắc Chăm Pa – Đà Nẵng sẽ khái quát cho bạn tất cả những gì liên quan đến văn hóa Chăm pa thời xưa. Bước vào đây bạn như được lạc vào ngôi làng của chính người Chăm, không gian thoáng mát, trưng bày các bộ trang phục, đồ dùng cho đến kiến trúc, tượng người Chăm…không những chìm đắm vào sự tĩnh lặng với những hoài niệm vấn vương về một vương quốc Chăm Pa cổ xưa, mà bạn còn được mở rộng tri thức về các di tích văn hóa lịch sử của tinh hoa nghệ thuật điêu khắc Chăm. Một nơi du lịch ý nghĩa của Đà Nẵng rất đáng để ghé thăm phải không nào?

Trên đây, Hanami đã tổng hợp những công trình kiến trúc và văn hóa chăm Pa ở mỗi vùng miền trên khắp dải đất miền Trung. Hi vọng bạn đọc có thể nghiên cứu và có được những thông tin hữu ích nhất. Đừng quên chia sẻ để nhiều cùng biết đến hơn nữa nhé!

Nguồn: https://hanamihotel.com/